انواع فضا در معماری
و روز آدینه بیست و دوم این ماه به کوشک نومسعودی باز آمد و پیش تا از باغ محمودی بازآید نامه وزیر رسید که … سوی نسا و فراوه رفتند بجمله چنانکه در حدود گوزگانان و هرات و این نواحی ازیشان کسی نماند، و حاجب بزرگ بمرو رفت و بیرون شهر لشگرگاه زد … خواجه را از غور بغزنین باید آمد … و تدبیر کارها قوی تر ساخته شود. » این تنها یکی از چندین و چند توصیف ابوالفضل بیهقی است از فضاهای معماری. در کتاب تاریخ بیهقی از کوشک ها و قلعه ها و خانه ها گرفته تا باغ ها و فضاهای شهری انواع و اقسام فضاهای معماری توصیف شده اند. فضاهای معماری که به وسیله ی کف و سقف و دیوارها به وجود می آیند با کم یا زیاد شدن همین عناصر بر اساس میزان محصوریتی که ایجاد می شود به سه گروه فضاهای باز، نیمه بسته و بسته تقسیم بندی می شود.
نخستین گروه از این فضاها را فضای باز می خوانیم، به دلیل آنکه محصوریت کالبدی ای برای آن ها وجود ندارد و در برخی شرایط صرفا برای مشخص سازی حدود ِ عرصه ها از یکدیگر از کشیدن خطی با گچ ویا سنگچین کردن گرفته تا محصورسازی با دیوار استفاده می شود. اما همین محدودیت مرزبندی که ظاهرا قاعده ی باز بودن فضای باز را برهم زده است در نگاه های سبکی بخصوص در باغ سازی تبدیل به فرصتی برای طراح شده است. برای مثال در باغ ایرانی مرزبندی با درخت های سر به فلک کشیده و انتخاب قد درختان از بلند به کوتاه از سمت مرز زمین تا مرکز زمین ِ باغ، تبدیل به بخشی از نظام ِ باغ سازی ایرانی شده است. و یا در همین نظامِ باغ سازی ساخت راه در مرکزی ترین محور عمودی زمین بعنوان یک اصل باید رعایت شود اما با تمام این ها وجود چشم اندازی که از بدو ورود به باغ بصورت نامحدود بطوری که هیچ مانعی برای دیده شدن کوشک ( ساختمان اصلی ِ باغ ) وجود ندارد، سبب می شود تا چنین فضایی را باز بنامیم.
اما همین که بخواهیم قدری فضا را محدود کنیم دسته دیگری از فضاها بوجود می آید. این دسته که آنرا با نام فضاهای نیمه بسته و در برخی متون فضاهای نیمه باز شناسایی می شود، معمولا فضاهایی هستند که که سقف آن ها و دیوارها تشکیل یک فضای کامل را نمی دهند. نیمه بسته یا نیمه باز بودن این فضاها را شاید بهتر باشد بگذاریم بسته به آنکه تا چه حد محصوریت وجود دارد، آنرا نیمه بسته یا نیمه باز بخوانیم. اما در باغ ایرانی نیز چنین فضایی به وفور یافت می شود. کوشکِ معروفِ باغ فین کاشان یکی از استثنائی ترین نمونه های این فضاهاست . که در زیر سقف دیدنیِ خود فضایی را خلق کرده است که حتی برای داوری میان ِ نیمه باز بودن یا نیمه بسته بودنِ آن، نیاز به ساعت ها مشاهده و بررسی و شاید بی نتیجه ماندن را بتوانیم متصور باشیم.
بالاخره با تکمیل سقف و کف و جداره ها ، فضا بسته می شود و آخرین نوع فضاهای معمارانه خلق می شود. این گونه فضاها که گونه های بسیار متنوعی نیز دارند تنها محدود فضاهای شهری و یا باغ ها و مناطق بیرون از شهر نیستند. آپارتمان، دفترکار، مطب پزشک، ساختمانِ بیمارستان و… و همه ی فضاهایی که محدودیت های فیزیکی ( کالبدی) آن جزئی از الزامات طراحی شان است تا آن ها را یک فضای معمارانه بشناسیم؛ فضای بسته است. در باغ ایرانی نیز گاه کوشک ها کافی نیستند و منظور از کوشک ها دعوت ما به سمت کاخ اصلی است که خود یک فضای بسته محسوب می شود. با تمام جداره ها و سقف و کفی که برای ما فضا را می بندد، عنصر بازشوها ( در و پنجره ها ) سبب می شود که فضای بسته ما صد در صد بسته نباشد.
بنابراین، براساس میزان محصوریت کالبدی ِ فضا سه دسته ی فضای باز، نیمه بسته و بسته را برای تقسیم بندی فضای معماری متصور شدیم. و این گوناگونی در محصوریت محصول انتخاب از سه عنصر کف سقف و دیوارها به میزان متفاوت می باشد. و دیدیم که در متن ابوالفضل بیهقی چگونه از مصادیق این فضاها اسم برده شده است. بیهقی از فراوه ، باغ محمودی و …می‌گوید، بیهقی از کوشک نومسعودی می‌گوید و در بسیاری از جاها از کاخ‌ها گفته است که به ترتیب از فضای باز، نیمه بسته و بسته سخن گفته است گویی که امروز مشقی تمرینی از دسته‌بندی ِ ابوالفضل بیهقی انجام داده ایم.
